چگونه قالب های کلاسیک ادبیات فارسی تبدیل به ژانر شدند؟ - مهسان بلاگ

بخش بندی ها و رده ­بندی ­هایی که شما ذیل عنوان ژانر معین نموده اید، بیشتر تحت عنوان مکتب ها، قالب­ ها و سبک­ های ادبی مطرح می گردد اما شما از ژانر قصیده، غزل، قصه و... سخن می­ گویید. شما براساس چه معیارهایی به این رده ­بندی رسیدید؟

تفاوت رده­ بندی ما از تعریف ژانر شروع می ­گردد. در تلقی قدما، ژانر اصطلاحی بود برای رده ­بندی آثار ادبی نه همه نوشتارها. هم­چنین در نظر قدما نظام هستی و اجتماعی سلسله­ مراتبی بود و آن­ها همین نگاه را به دنیا متن هم گسترش داده بودند و اصرار داشتند همه متون را در قالب چند کلان ­ژانر رده ­بندی نمایند. همان ­طور که در نظام برساختـه بیرون از متن ابتدا خالق قرار می ­گرفت و بعد مثلا عقل کل و نفس کل و عالم طبیعت، متون هم باید چنان رده ­بندی می­ شدند که نهایتا به دو یا سه کلان ­ژانر محدود می ­شدند. از این جهت تفاوتی میان شرق و غرب دنیای کلاسیک وجود نداشت. از اواخر قرن بیستم میلادی دو تفاوت عمده در نظریه ژانر پدید آمد. نخست این­که اصطلاح ژانر توسعه معنایی یافت و دیگر فقط شامل متون به اصطلاح ادبی نمی­ شد بلکه همه نوشتارها قابلیت آن را داشتند که در قالب ژانرها رده ­بندی شوند. مثلا امروز ما از ژانری مثل مقاله علمی - پژوهشی یاد می ­کنیم که لزوما ادبی نیست.

در نظریه مدرن، ژانر به رده ­بندی گونه­ های زبانی می ­پردازد که دایره ­اش بسیار گسترده ­تر از گونه ­های ادبی است. تفاوت دوم این است که نظریه ­پردازان اخیر از آن نگاه سلسله ­مراتبی و محدود رها شده ­اند و برای آحاد ژانرها اعتبار و هویت قائل می شوند، بدون این­که لازم ببینند آن­ها را در قالب دو یا سه کلان ­ژانر رده ­بندی نمایند. بدین ترتیب ما می ­توانیم از ژانر غزل و قصیده یا ژانر قصه و حکایت نام ببریم، بدون اینکه بخواهیم این­ها را ضرورتا در ذیل یکی از سه کلان­ژانر معروف (درام، حماسی و غنایی) قرار دهیم. خروج از نخبه ­گری و کلی ­نگری، ورود به کثرت ­گرایی و به رسمیت شناختن آحاد ژانری، تفاوت عمده نظریه کلاسیک و مدرن ژانر است.

ما بر اساس این رویکرد، به سراغ تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی رفتیم و سعی کردیم نوشتارها را در قالب ژانرها رده ­بندی کنیم. در نظر ما ژانرها تعدادی از متون هستند که در طبقه ­ای خاص قرار می­ گیرند و از قواعد زبانی یک­سانی تبعیت می­ نمایند. در این تعریف، سه کلید واژه وجود دارد: نخست، تعدد است؛ یعنی باید تعدادی متن باشند تا بتوان آن­ها را در یک طبقه ژانری قرار داد؛ دوم، تشابه یعنی این تعداد از متون باید در استفاده از قواعد زبانی بیشترین مشابهت را با یکدیگر داشته باشند و سوم، تمایز یعنی باید آن تعداد از متون که در یک طبقه ژانری قرار دارند با متون بیرون آن طبقه تمایزهای جدی داشته باشند. بدین ترتیب، ما می­ توانیم نوشتارها را در قالب طبقات متون یا همان ژانرها رده ­بندی کنیم و به جای اساس قرار دادن کلان­ ژانرهای سه­ گانه معروف، متناسب با ویژگی­ های فرمی، محتوایی و کاربردی مشترک، آن­ها را در قالب ژانرهای متعدد طبقه ­بندی کنیم.

در دوره معاصر در نقد ادبی ژانر بیشتر بر محتوای اثر تاثیر دارد، مثل ژانر وحشت، ژانر فانتزی و پلیسی و از این دست مفاهیم که به محتوای اثر دلالت دارد. اما به نظر می رسد شما این ژانر را درباره فرم و شکل ظاهری اثر هم به کار برده اید، تفاوت ژانر ادبیات کلاسک ما و اذبیات مدرن چطور شرح داده می گردد؟

ژانر در عصر جدید پای خود را از حوزه ادبیات فراتر نهاد و علاوه بر محققان ادبی، زبان شناسان، جامعه­ شناسان، سینماگران و موسیقی­ دانان نیز از این اصطلاح استفاده می ­نمایند، اما هر کدام تعریف خاص خودشان را دارند. مثلا تعریف یک زبان شناس از ژانر با تعریف جامعه ­شناس تفاوت ­های بنیادینی دارد. علاوه بر این، قدما وقتی درباره انواع ادبی سخن می­ گفتند گاهی نظرشان به محتوا بود، مثل آن­جاکه گونه ­های ادبی را به مدح و مرثیه و وصف تقسیم می ­کردند، زمانی نگاه­شان معطوف به قالب یا فرم بیرونی بود، مثل آن­جا که از غزل، قصیده و مثنوی سخن می­ گویند. در نظریه مدرن ژانر، تا آن­جا که به حوزه نوشتارها مربوط می­ گردد، ما برای معین کردن ژانر آثار، همه این موارد را اساس قرار می ­دهیم. یعنی ویژگی ­های فرمی، درون مایه و کارکرد بیرونی اثر را به عنوان سه شاخص اصلی و مخاطب هدف، انگیزه تالیف و ارتباط اثر را با گفتما ن ­ها به مثابه سه شاخص کمکی اساس قرار می دهیم. ضمن این­که تفاوت تلقی از ژانر در دوره کلاسیک و مدرن به یک کشور خاص محدود نمی ­گردد.

در کتاب نظریه ژانر (هرمس: 1395) نشان داده ­ایم که چگونه تلقی اروپائیان در دوره رنسانس، نئوکلاسیک و رمانتیک از ژانر تفاوت نموده ­است. در دوره کلاسیک خودمان نیز رویکرد ژانری امر بیگانه ­ای نبود، منتها تلقی آن­ها از ژانر متناسب با اقتضائات دوره کلاسیک است. مثلا قدمای ما وقتی شعر را به مدح و مرثیه و وصف تقسیم می­ کردند، کارشان رده بندی ژانری است یا در حوزه متون منثور ژانرهایی مثل رساله، منشآت، کارنامه، مجالس، مقامات و نظیر این­ها را تشخیص داده بودند. وقتی آنها از اصطلاحی مثل تذکره برای نامیدن تعدادی از متون استفاده می نمایند، این بدان معناست که تعدادی از متون هستند که به علت ویژگی ­های مشترک­شان می ­توانند در طبقه­ای خاص قرار گیرند. بنابراین، رویکرد ژانری از قدیم وجود داشته و چیزی نیست که ما نخستین بار آن را مطرح نموده باشیم. من در این چهارجلد سعی کردم از همان نظام اصطلاحی خود قدما در نام­دهی و رده ­بندی آثار کلاسیک استفاده کنم.

این­که چرا من مواردی مثل قصیده و غزل را ژانر محسوب نموده ام، نه مثلا فرم یا قالب به این دلیل است که برخی از قالب های کلاسیک ما در طول تاریخ، اضلاع وجودیشان را آنقدر گسترش داده­ اند که از سطح فرم بیرونی یا قالب به سطح ژانر ارتقا یافته ­اند. روشن­ ترین دلیل این ادعا هم آن است که دارای زیر گونه ها یا زیر ژانرها شده اند. ژانر قصیده دارای زیر ژانرهای قصیده مدحی، قصیده مرثیه­ ای، قصیده عرفانی، قصیده مرامی و قصیده اجتماعی است و ژانر غزل دارای زیرگونه ­های غزل عاشقانه، غزل عارفانه، غزل مدحی، غزل تلفیقی، غزل سیاسی و غزل پست مدرن است. بنابراین اینکه محققان قدیمی تر قصیده یا غزل را در حد قالب می دیدند، به نظر ما یک تلقی نادرستی است و تنزل دادن قصیده و غزل به فرم بیرونی است.

اینجا این سوال پیش می آید که مگر می گردد با معیارهای امروز به رده بندی آثار کلاسیک پرداخت؟

اجازه بدهید من پاسخ این سوال را فقط در ارتباط به مبحث ژانر بدهم. باید عرض کنم معیارهایی که ما در تعریف و مشخص ژانر معین کردیم، فرا زمانی است. مثلا وقتی قصد داریم، ویژگی های فرمی یا محتوایی یا کارکرد بیرونی یک اثر را مشخص کنیم تا بر اساس آن ژانر آن اثر معین گردد، برای قدیم و جدید تفاوتی ندارد. ما با ابزارها و تمهیداتی که مطالعات ژانری عصر نو در اختیارمان قرار داده، به مطالعه ادبیات کلاسیک و مدرن می­ پردازیم. بسیاری از ژانرهای کلاسیک و مدرن ما هم هنوز با دقت شناسایی و تعریف نشده اند و ما فکر می ­کنیم گسترش رویکرد ژانری در مطالعات محققان ما می­ تواند بسیاری از ابعاد ناشناخته ادبیات کلاسیک و مدرن را بر آفتاب افکند.

شما علاوه بر ویژگی های سبکی اثر به اتفاقات تاریخی و سیاسی به مثابه عومل موثر در شکل گیری ژانرها اشاره کردید، مثلا دوره صفویه یا حمله مغول یا حمله اعراب این موضوع حکومت ها و ویژگی های تاریخی و سیاسی تا چه حد بر شکل گیری ژانرها موثر بوده است؟

بله! درست است. ژانرها در خلا پدید نیامده ­اند. آن­ها برآمده از زمان/مکان و برآیند نظم گفتمانی خاصی هستند. یکی از ویژگی ­های رویکرد ژانری توجه به رابطه ژانرها با متغیرهای برون­ متنی است. مثلاً این­که در بازه ­ای از زمان و در کانون ادبی خراسان ژانر حماسه و ژانر قصیده، ژانرهای اصلی بوده ­اند و در همان زمان در کانون ادبی دیگری ژانرهای عرفانی و عاشقانه رواج بیشتری داشته ­اند، مساله ­ای نیست که محقق ژانر از کنار آن بی اعتنا عبور کند. ما در کتاب نظریه ژانر نشان داده ­ایم که ژانرها ایدئولوژی ها و گفتمان­ های اطراف خود را تثبیت و تبلیغ می­ نمایند و عندالاقتضاء زمینه به حاشیه راندن آن­ها را فراهم می ­آورند. بدین ترتیب می­ توان گفت رابطه ژانرها با متغیرهای برون متنی تاثیر و تاثر متقابل است. همان قدر که افق انتظار هر عصری و هر کانونی در شکل ­گیری و تحول و اضمحلال ژانرها تاثیر دارند، ژانرها نیز در شکل گیری افق انتظار موثر هستند. ما سعی نموده ایم در این کتاب چهار جلدی نشان دهیم که ژانرها در هر دوره و در هر کانون ادبی چه وضعیتی داشته اند و فراخور حال و مقام و به میزان اطلاعات اندک خود، روابط میان ژانرها و متغیرهای برون ­متنی را تحلیل نموده ­ایم. ولی باید توجه داشت که رویکرد ژانری در مطالعات تاریخ ادبی ما هنوز جوان است و سال­ ها باید تا ابعاد متعدد و متنوع مساله آشکار گردد. متواضعانه عرض می کنم که کتاب ما در حکم درآمدی است بر این مساله و نه چیزی بیشتر.

بخش مهمی از ادبیات کشور ما شامل ادبیات شفاهی است، آیا در پژوهش شما به این بخش از ادبیات هم توجه شده است یا خیر؟

بله در هر چهار جلد کتاب به فراخور و اقتضای کتاب و خواننده فرضی، وارد این بحث شدیم. ادبیات شفاهی قطعاً در همه دوره های تاریخی مقدم بر ادبیات مکتوب است. اما متاسفانه محققان گذشته ما خیلی به ادبیات شفاهی توجه نمی کردند. قصه هایی که پدربزرگ ها و مادربزرگ های ما در حافظه داشتند، بخشی از ادبیات شفاهی بود که با مرگ هر مادربزرگ و پدربزرگ ها بخشی از این گنجینة بزرگ از بین می رود. من به محققان عزیزی که در حوزه ادبیات شفاهی مطالعه و تحقیق می نمایند، توصیه می کنم که با رویکرد ژانری به سراغ ادبیات شفاهی بروند.

کتاب تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی، در 4جلد و هر جلد با قیمت 55هزار تومان از سوی انتشارات فاطمی منتشر شده است.

hodablog.ir: هدا بلاگ | انجمن گفتگوی سیستم مدیریت محتوای هدا بلاگ