عصر قاجار، دلالی به جای تجارت - مهسان بلاگ

در آنالیز عوامل توسعه و شکست نهضت مشروطه و شناخت طبقاتی آن باید به نقش صاحبان سرمایه های بزرگ تجارت خارجی توجه کرد؛ گرچه در دوره پیش از نفوذ استعمار سرمایه داری بر بازار های ایران، می توان وجود سرمایه های بزرگ تجاری را در ایران نشان داد

اما تراکم سرمایه تجاری در ایران از اوایل دوره سلطنت قاجار، نتیجه افزایش وابستگی ایران به بازار های خارجی، رونق واردات کالا های صنعتی ساخته شده و صدور کالا ها و مواد خام کشاورزی و معدنی بود.

سرمایه تجاری در ایران تحت تاثیر بازار جهانی سرمایه داری تجزیه شد، سرمایه های بزرگ تجاری عمدتا در دست تجار وارد کننده و صادر کننده تمرکز یافت و تجاری که در توزیع داخلی شرکت داشتند، به تدریج قدرت مالی خود را از دست دادند و وابسته به تجار بزرگ تر شدند.

در قرن سیزدهم روابط تجاری به نسبت منظمی میان تجار ایران و همکاران خارجی آنان برای رشد امکانات به وجود آمد و توسعه یافت که براساس صنایع خارجی بود. تمرکز سرمایه های تجاری و تغییرات در بازار ایران به این علت که مرکز اصلی فراوری کالا های صنعتی و مصرف مواد خام و کشاورزی در خارج از ایران قرار داشت، تابعی از امکانات و احتیاجات بازار های خارجی شد و سیادت و توافق مالی و فنی با سرمایه های خارجی موجب تسهیل و تکمیل این روند شد.

بر اثر ورود کالا های ساخته شده به ایران، فراوریات صنعتی و سنتی داخلی که با وسایل و ابزار قدیمی و با بازده کم فراوری شده بودند، به تدریج از میان رفتند و با از میان رفتن آنها، بنیاد کار و فعالیت تجارت داخلی نیز دگرگون شد. تا قبل از هجوم کالا های خارجی به ایران، سیر کالا و پول در داخل ایران از ناحیه ای به ناحیه ای و از شهری به شهر دیگر صورت می گرفت؛ بازار هر شهر و محل، مکان تبادل کالا های مناطق مختلف ایران بود.

سرمایه تجاری نقش توزیع کننده کالا های ساخته شده در داخل را به عهده داشت؛ بنابراین به صورت جنبی و برای تکمیل چرخش کالا در داخل کشور، از روابط خارجی با همسایگان و دیگران استفاده می شد.

با ورود کالا های خارجی، جهت چرخش و حرکت کالا و پول به صورت عمده عوض شد. تبادل کالا میان خارج و داخل بر چرخش کالا در داخل ایران تسلط یافت. تجار داخلی که به تدریج نقش توزیع کننده کالا های داخلی را از دست می دادند به وارد کردن کالا از خارج و توزیع آن در کشور و صدور مواد خام به خارج پرداختند.

همین امر موجب تجزیه سرمایه تجاری شد؛ زیرا تجاری می توانستند به امر واردات کالای خارجی به ایران و جمع آوری و صدور مواد خام کشاورزی به خارج بپردازند که دارای قدرت مالی کافی بودند. توان مالی تجار وارد کننده، بر اثر تجمع سود های حاصله از واردات و صادرات به تدریج افزایش یافت و موجب ایجاد فاصله بزرگ با تجار و کسبه ای شد که به طور عمده در امر مبادله کالا های داخلی فعالیت می کردند.

حاجی زین العابدین مراغه ای ضمن توضیح اوضاع اواخر سلطنت ناصرالدین شاه درباره همکاری تجار با استعمار سرمایه داری تا بدان حد متاثر است که آنان را مزدوران فرنگیان و دشمنان وطن می خواند و می نویسد: .. اینان که شما به نام تاجر یاد می کنید و من معاملات تجارتی ایشان را تا یک درجه دیدم، تاجر نیستند، مزدوران فرنگ اند و دشمنان وطن خودشان هستند، زیرا که همه ساله به دامن، نقود مملکت را بار نموده به ممالک خارجه می ریزند و در مقابل امتعه قلب [کالا های تقلبی]و ناپایدار فرنگستان را به هزارگونه زحمت و مشقت بر خودشان حمل نموده به وطن نقل می دهند.

اگر حسابی در میان باشد در انتها سال معلوم می گردد که کرور ها پول وطن را که مایه تعیش دایمی هموطنان است، این بی مروتان به دست های خودشان برده در خارجه به هزار مداهنه و چاپلوسی به دامن اجانب می ریزند و در عوض گیاه بیابان ها را به جای منسوجات حریریه خریده به خورد هموطنان بی علم و بی خبر می دهند که یک سال دیگر آثاری از آن همه امتعه ابتیاعی ایشان در میان نیست.

حاج سیاح تاثرات خود را از خرابی اوضاع مالی ایران و سودجویی تجار بزرگ به توضیح ذیل ابراز می نماید: هرکس هم اسم تجارت را بر خود جز از این ندانست که متاع خارجه را در داخله مملکت غلط انداز رواج داده، یکی بر صد گران فروخته، ثروت و نقود مملکت را حمل به خارجه نماید.

تجارت هم شد دلالی خارجه نه ترویج متاع وطن. در نتیجه توسعه همکاری و مشارکت تجار بزرگ ایران با سرمایه داران خارجی و موسسات مالی دول استعماری، تجار بزرگ ایران به تدریج به صورت بخشی از طبقه حاکم پیوسته به استعمار سرمایه داری درآمدند و پایگاهی برای نفوذ و سلطه مالی، سیاسی و اجتماعی استعمار سرمایه داری بر ایران شدند.

چنان که تاریخ ایران نشان می دهد این طبقه پیوسته به خارج و دلال سرمایه های خارجی، برای حفظ موقعیت و امتیاز ها و منافع طبقاتی خود، مانع عمده ای در راه آزادی اکثریت مردم محروم و زحمتکش ایران از غارتگری ها و مظالم استثمار و استعمار شدند.

این روند افزایش روابط تجاری و مالی - رشد تجارت خارجی؛ افزایش واردات- با کشور های سرمایه داری استعماری، موجب پیدایش و سپس تحکیم قدرت اقلیتی از تجار با سرمایه های بزرگ در جامعه شد که به تدریج از همان زمان سازمان یافت و به صورت یک قدرت مالی ظاهر شد، اما درصدد بسط روابط اجتماعی و سیاسی با پاره ای از گروه های اجتماعی در جهت حفظ و افزایش منافع و امتیاز ها طبقاتی درآمد، به این منظور به دخالت و جهت دادن به وقایع سیاسی و اجتماعی جامعه پرداخت.

از مقاله ای به قلم شاپور رواسانی، استاد اقتصاد اجتماعی در دانشگاه الدنبرگ آلمان

hodablog.ir: هدا بلاگ | انجمن گفتگوی سیستم مدیریت محتوای هدا بلاگ